Wat betekent de plaatsnaam Alkmaar?

Alkmaar is een van de oudste steden van het graafschap Holland. In 1254 kreeg het stadsrechten van graaf Willem de Tweede van Holland, de vader van Floris de Vijfde. Het was een strategische plaats, want het lag op de grens met West-Friesland, het gebied van de West-Friezen, met wie de Hollanders vaak op voet van oorlog verkeerden.

De plaatsnaam wordt in 1063 geschreven als Alcmere. Het rechterdeel is mere ‘meer, waterplas’. Alkmaar is dus van oorsprong een waternaam die is overgegaan op een nederzetting.
De betekenis van het eerste naamdeel is onzeker. Het meest aannemelijk is Oudnederlands alke ‘modder’,¹ een obscuur woord dat alleen toponymisch is overgeleverd; het zit ook in de (voormalige) gemeentenaam Alkemade.²
Bij Alkmaar ligt de Schermerpolder. Vroeger was dat een meer: het Skirmere. Het bijvoeglijk naamwoord skir (schier) betekent hier ‘helder’. Het ‘Alkmeer’ en het ‘Schiermeer’ vormden dan een naamkundig paar: het eerste was modderig, troebel, het tweede helder.

Een alternatieve verklaring voor het eerste naamdeel is alk ‘kraaiachtige (Corvus spec.)’, of meer specifiek ‘kauw (Corvus monedula)’.² Een verband tussen een meer en een kraaiachtige vogel is weliswaar niet uitgesloten, maar ligt niet erg voor de hand – je verwacht eerder een samenstelling met de naam van een watervogel.

1 In het ONW en het VMNW is dit de enige verklaring.
2 Het Zweedse toponiem Alkvettern is eveneens oorspronkelijk de naam v.e. meer. Het Svenskt ortsnamnslexikon noemt het 1e lid echter oklar, d.w.z. onduidelijk, onbekend. Het zou een cognaat van Oudnederlands alke ‘modder’ kunnen zijn.
3 Fries alk ‘kauw’ in het WFT, alk ‘kauw, kraaiachtige’ niet in het WNT. De courante betekenis van Nederlands alk is ‘bepaalde zeevogel, m.n. Alca torda’. Dit Nederlandse alk is pas in de 18e eeuw ontleend aan een Scandinavische taal en heeft dus niets met Alcmere te maken (bovendien, deze vogel zal op een van onze meren, zelfs al ligt het niet ver van zee, hooguit als dwaalgast te zien zijn geweest).

Referenties
Oudnederlands woordenboek (ONW), lemma alk.
Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW), lemma Alcmaer.
Wurdboek fan de Fryske taal (WFT), lemma alk.
Riemer Reinsma, Namen op de kaart, 2009, p. 8.
Mats Wahlberg (red.), Svenskt ortsnamnslexikon, 2e (herziene) druk 2016, lemma Alkvettern.
G. van Berkel & K. Samplonius, Nederlandse plaatsnamen verklaard, 2018, lemma’s Alkmaar, Alkmade en Grootschermer.

» De naam Schiermonnikoog.
» De plaatsnaam Nibbixwoud.
» index

Geplaatst op 14 augustus 2012, het laatst gewijzigd op 29 juli 2023.

© de 5e Verdieping 2012-2023